Serbët dhe shqiptarët kanë më shumë histori bashkëjetese sesa konflikti

Nacionalizmi ka prirje të projektojë pikëpamje që kohët e fundit janë formuluar relativisht nga e kaluara antike. Sidoqoftë, në të kaluarën tonë më të thellë, thjesht nuk ka asnjë tekst antishqiptar, madje as të intonuar negativisht. Madje ka një numër të lakmueshëm prej tyre që i shohin shqiptarët në dritë pozitive.

Secili në mënyrën e tij, Marko Miljanov dhe Dimitrije Tucoviq, dy figura të rëndësishme publike serbe, dikur kundërshtuan histerinë antishqiptare që mbërtheu shoqërinë dhe mediat serbe, në fund të shekullit XIX  dhe në fillim të shekullit XX. Mbi këtë bazë, Aleksandar Pavlloviq nga Instituti i Filozofisë dhe Teorisë Sociale në librin e tij “Shqiptari Imagjinar: Simbolika e Kosovës dhe Figura e Shqiptarëve në Kulturën Serbe” përpiqet, siç thotë ai, t’i riafirmojë zërat e miqësisë dhe respektit për shqiptarët sot.

Para të gjithë neve, i shtangur nga propaganda rreth urrejtjes shekullore, shtron pyetjet disi të harruara: kur, në fakt, serbët dhe shqiptarët u bënë armiq?

Pavlloviq thekson se para viteve shtatëdhjeta të shekullit XIX, perceptimet e shqiptarëve në kulturën serbe më së shumti i përkisnin llojit të shkrimit që mund të përshkruhet si një ligjërim heroik. Shqiptarët paraqiten si të guximshëm, luftëtarë të mirë shumë të afërt me malazezët, me të cilët shpesh ishin në aleancë kundër turqve.

“VREME”: Ku bazoheni kur konkludoni se nuk mund të flitet për ndonjë diskurs koherent antishqiptar ose antiserb para gjysmës së dytë të shekullit XIX?

Aleksandar Pavlloviq : Së pari, bazuar në faktin se autorët serbë nuk flisnin negativisht për shqiptarët deri atëherë. Nëse shikoni “Život i priključenija” (“Jeta dhe ndërlidhjet”) nga Dositej Obradoviq, do të shihni se ai lavdëron shqiptarët, kujton me kënaqësi vitin e kaluar në jug të Shqipërisë dhe madje shkruan sesi i thanë që serbët dhe serbët “ishin një gjini dhe fis në ditët e lashta!” Vuk Karaxhiqi lavdëron shqiptarët sepse, ndryshe nga serbët, mbahen bashkë, pavarësisht fejës së tyre. Këngët popullore përmendin shqiptarët si “të zemëruar”, “trimat” arbanas (të kujtojmë, Musa Kesexhinë me këngën popullore e “tre zemrave heroike”, ku Marko e mposht përmes mashtrimit dhe pastaj e vajton si një hero më të mirë se ai vetë), Konda Bimbasha dhe shqiptarët e tjerë marrin pjesë në Kryengritjen e Parë Serbe në anën e serbëve, ndërsa disa të tjerë mbeten për të jetuar në Serbinë paskryengritëse. Nacionalizmi ka prirje të projektojë pikëpamje që kohët e fundit janë formuluar relativisht nga e kaluara antike. Sidoqoftë, në të kaluarën tonë më të thellë, thjesht nuk ka asnjë tekst antishqiptar, madje as të intonuar negativisht. Madje ka një numër të lakmueshëm prej tyre që i shohin shqiptarët në dritë pozitive.

Prishja e barazpeshës

– Në këtë periudhë, territoret e banuara nga shqiptarë nuk janë në qendër të programit kombëtar serb të kohës dhe vetë shqiptarët nuk janë armiq?

Aleksandar Pavlloviq : Dy tekste kyçe që shpesh merren si bazë e programit kombëtar serb janë “Srbi svi i svuda” (“Serbë të gjithë dhe kudo”) nga Vuk Karaxhiq më 1849 dhe “Načertanije” (“Naçertanija”) nga Ilija Garashanin më 1844, të cilët përmendeshin herë pas here si “prova” në gjykimet e  Hagës, si pretendime territoriale shekullore serbe. Le ta lëmë mënjanë njëherësh faktin se ky tekst i Vuk Karaxhiqit ka një vend margjinal në veprën e tij, se “Načertanije” nuk ishte dokument zyrtar shtetëror ose qëllim i proklamuar i vazhdueshëm i politikës serbe. Por, edhe nëse i marrim si të tillë, përsëri shohim se shqiptarët dhe territoret ku ata banojnë, nuk janë në fokus. Autorët serbë merren me atë që dinë në atë moment dhe ato janë Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Dallmacia, Sllavonia, Hungaria. Për territoret, situatën etnike dhe marrëdhëniet në jug, domethënë për Kosovën e sotme dhe Maqedoninë, ata shkruajnë dhe dijnë pak. Vuku thjeshtë thoshte: “Nuk dihet (ende) sa ka serbë në Arnaut dhe Maqedoni”, ndërsa Garashanin përmend shqiptarët vetëm një herë, në kontekstin e sugjerimeve të tij për forcimin e lidhjeve me malazezët dhe shqiptarët e Shqipërisë së Veriut, të cilët sipas tij janë çelësi i kalimit në Detin Adriatik. Vetëm pas kësaj, Kosova dhe shqiptarët fituan një rol gjithnjë e më të rëndësishëm, nëse jo qendror në politikën e atëhershme serbe.

– Kur dhe pse, siç pretendoni ju, Kosova shndërrohet në simbol qendror kulturor dhe kombëtar, në ligjërimin nacional-romantik serb, dhe kur bëhet çështje territoriale?

Aleksandar Pavlloviq : Kriza e Madhe e Lindjes në vitet 1875–1878 prishi barazpeshën në Ballkan.  Përveç Serbisë dhe Greqisë tashmë de fakto të pavarur, aspiratat kombëtare u shprehën edhe nga bullgarët, shqiptarët, serbët nga Bosnja dhe Hercegovina. Fuqitë e mëdha donin të vendosnin barazëpesha të ndikimit në Kongresin e Berlinit më 1878.

Serbia më në fund u njoh aty ndërkombëtarisht, por kjo ishte një ngjarje traumatike, sepse pritej që Bosnja dhe Hercegovina t’i bashkohej Serbisë. Sanxhaku i Novi Pazarit mbeti në Austro-Hungari. Serbia dhe Mali i Zi nuk u kufizuan me njëra-tjetrën etj. Shteti tani u gjend i rrethuar në tri anë nga monarkia Austro-Hungareze. I “rrethuar” dhe “arrestuar” (Cvijiq) dhe intelektualët serbë ankoheshin se ai duhet të frymojë dhe të zgjerojë mushkëritë për të mbijetuar.

Sigurisht se drejtimi i vetëm i mbetur i zgjerimit dhe i daljes përfundimtare në një det ishte jugu, në territoret e Perandorisë Osmane së dobësuar. Që nga ajo kohë filloi një fushatë intensive, duke kulmuar me shpalljen e luftës më 1912. Në atë periudhë, publiku serb interesohet gjithnjë e më shumë për Kosovën, jo vetëm si simbolikë. Kosova portretizohet si përjetësi në këngët popullore dhe në veprat e tjera të artit, tashmë si një hapësirë e vërtetë. Theksohet gjithnjë e më shumë se pse është legjitime që ky territor të jetë pjesë e Serbisë. Por, me atë interes vijnë njohuritë, udhëpërshkrimet, veprat etnografike, të cilat tregojnë se atje shumicë janë shqiptarët dhe se ka gjithnjë e më pak serbë.

“Narracioni zyrtar për shqiptarët u ndryshua në Jugosllavinë e dytë, ku kishte përpjekje serioze për t’i ridefinuar marrëdhëniet e ndërsjella, por hendeku mbeti shumë i thellë. Kosova mitike mbeti aq fort në perceptimin e serbëve, saqë nuk ishin në gjendje ta shihnin realisht Kosovën tokësore dhe të gjejnë e pranojnë zgjidhje reale-politike për problemet e Kosovës”

– Ndryshon perceptimi i përgjithshëm për shqiptarët?

Aleksandar Pavlloviq : Në rrethanat e dhëna, imazhi i dikurshëm dominues i shqiptarëve si malësorë të guximshëm, të cilët si malazezët, jetojnë në bashkësi gjinerike dhe fisnore, si dhe vlerësojnë heroizmin dhe nderin, duke bashkëpunuar shpesh me ne në luftën kundër turqve, bëhet i paqëndrueshëm.  Në vend të kësaj, në diskurs shkencor, media dhe arsim; shqiptarët gjithnjë e më shumë identifikohen me myslimanët shqiptarë nga Kosova, duke u paraqitur si aleatë të turqve dhe torturues të pak serbëve të mbetur të Kosovës, të cilët sipas fjalëve të një libri shkollor të njohur nga ajo periudhë i “keqtrajtojnë serbët më shumë se turqit”. Dhe sapo diskursi i armiqësisë  vendoset dhe zgjerohet sistematikisht në shoqëri, atëherë ai është vështirë i thyeshëm.

Në kohën e Jugosllavisë së parë, përpjekje të tilla ishin të dobëta dhe josistematike. Narracioni zyrtar për shqiptarët u ndryshua në Jugosllavinë e dytë, ku kishte përpjekje serioze për t’i ridefinuar marrëdhëniet e ndërsjella, por hendeku mbeti shumë i thellë. Kosova mitike mbeti aq fort në perceptimin e serbëve, saqë nuk ishin në gjendje ta shihnin realisht Kosovën tokësore dhe të gjejnë e pranojnë zgjidhje reale-politike për problemet e Kosovës.

– Paralelisht me pikëpamjen serbe, qëndrimi i shqiptarëve ndaj serbëve ndryshoi përgjatë historisë?

Aleksandar Pavlloviq : Sigurisht, tendenca të tilla politike dhe intelektuale antishqiptare kishin shprehjen e tyre në anën tjetër, përmes shfaqjes së narratives antiserbe. Do të ishte ideale nëse do të kishte proporcion. Sikur autorët e mjedisit tonë që trajtuan këto perceptime negative – Olivera Millosavleviq, Gjorgje Stefanoviq dhe të tjerë, edhe nga pala shqiptare të shfaqeshin vepra që dekonstruktojnë dhe ndjekin në mënyrë kritike diskursin shqiptar të armiqësisë. Në librin tim, unë fola për këtë në kontekstin e traditës shqiptare për Betejën e Kosovës – këngët e vjetra shqiptare – dhe shqiptarët interpretuan këngë me një instrument, të cilin ata e quajnë lahuta dhe serbët guslla. Në këto këngë, Llazari si mbret serb dhe serbët, përmendën si kundërshtarët më të mëdhenj të sulltanit, e heroi më i madh është Milloshi që thuhet se është nga Kosova, pa përkatësi etnike.

“Në anën e kundërt, në dekadat e fundit, po krijohet në të vërtetë një “mit shqiptar i Kosovës”, sipas modelit serb. Llazari dhe serbët nuk përmenden. Theksohet pjesëmarrja e shqiptarëve në Betejën e Kosovës më 1389 dhe Milloshi identifikohet si shqiptar nga Drenica etj”

Në anën e kundërt, në dekadat e fundit po krijohet në të vërtetë një “mit shqiptar i Kosovës”, sipas modelit serb. Llazari dhe serbët nuk përmenden. Theksohet pjesëmarrja e shqiptarëve në Betejën e Kosovës më 1389 dhe Milloshi identifikohet si shqiptar nga Drenica etj.

Tekstet shkollore janë një shembull edhe më i keq. Sipas rregullit, librat shkollorë serbë i paraqesin serbët si viktima, aspiratat dhe veprimet si legjitime, duke heshtur ndaj vuajtjeve të palës tjetër. Tekstet shkollore të shqiptarëve kanë të njëjtën narrativë me pikësim të kundërt.

Bashkëjetesa dhe shembujt pozitivë gjatë shekujve nuk përmendën. Rezultati është që sot brezi i ri i serbëve dhe shqiptarëve nuk dinë asgjë për njëri-tjetrin, shohin njëri-tjetrin si armiq dhe është absolutisht e paimagjinueshme që ne, të cilët në të vërtetë kemi jetuar gjithnjë së bashku, madje për shekuj në të njëjtin shtet, si në Bizant, shtetin e Nemanjiqëve, Perandori Osmane ose Jugosllavi.

Shansi i bashkëpunimit

– Më duket se dëshironi të ofroni një gjuhë tjetër, duke rivlerësuar traditën dhe duke kërkuar me vetëdije, qartësisht dhe vendosmërisht, afërsinë dhe miqësinë, e cila “do ta mënjanonte përfundimisht këtë barrë nga shpatullat e brezave të ardhshëm”. A është bërë sërish “sot shumë e rrezikshme të predikohet nevoja për të punuar së bashku me arbanasit”, siç e shkruajti dikur Dimitrije Tucoviqi?

Aleksandar Pavlloviq : Nuk mendoj se është e rrezikshme siç ishte gjatë kohës së Tucoviqit. Derisa ai shkruante në front përgjatë pauzave të luftimeve dhe vdiq si i ri në Betejën e Kollubarës duke ndarë me vetëdije fatin e popullit, unë shkrova librin tim në një zyrë të rehatshme të Institutit dhe botimi i tij u financua nga Ministria e Shkencës e Serbisë. Përveç një grusht djathtistësh të revoltuar që ndërpresin herë pas herë ligjeratat, nuk ka ndonjë pasojë tjetër. Unë nuk kisha probleme të mbaja ligjërata nga Subotica në Vranjë, si dhe në Prishtinë, Prizren, Tiranë…

Njëfar “rrezik” vjen nga fakti që nuk kultivojmë frymë kritike në shkolla dhe në shkencë, që humanistët serbë vazhdojnë ta kultivojnë dhe afirmojnë traditën në frymën e romantizmit të vonuar në vend se ta vëjnë në ristudim. Prandaj, nëse flisni në mënyrë kritike, të pakta janë shanset tuaja për famë, mirënjohje, titull të “babait” të kombit, anëtarësim në akademi, kontrata të favorshme botuese dhe të ngjashme, po aq sa edhe emërimi i rrugës post-mortum dhe bustet në vendlindjen tuaj. Në këtë mënyrë kemi përfunduar në paradoksin që natyralistët si “mjeku” Kostiq dhe “specialisti i trafikut” Teodoroviq kanë më shumë guxim intelektual për të folur për tema “të nxehta” dhe mite kombëtare, se filologët, filozofët, historianët të cilët duhet të jenë sipas përshkrimit të vendit të punës.

“Kemi përfunduar në paradoksin që natyralistët si “mjeku” Kostiq dhe “specialisti i trafikut” Teodoroviq kanë më shumë guxim intelektual për të folur për tema “të nxehta” dhe mite kombëtare, se filologët, filozofët, historianët të cilët duhet të jenë sipas përshkrimit të vendit të punës”

Si përdorues i buxhetit, ndjehem i detyruar të promovoj përmbajtje që do të na pajtojë dhe do të na përafrojë me fqinjët dhe botën, dhe jo ta thellojë vetizolimin dhe autizmin. Në përgjithësi, unë besoj se intelektualët e kanë për punë të rishqyrtojnë, hulumtojnë, problematizojnë dhe mbi të gjitha të kritikojnë ekzistuesen, si dhe të përpiqen për ndryshime pozitive, e jo t’i shërbejnë diskursit dominues dhe politikës zyrtare.

– Dhe për fund, si të flasim sot për shqiptarin? A mund të shkëputemi nga simbolet dhe gjuha që është më afër fillimit të shekullit XX?

Aleksandar Pavlloviq : Rrethanat historike dhe marrëdhëniet në Ballkan po ndryshojnë. Aleancat politike dhe krijimet e shteteve po shfaqen dhe po zhduken. Nuk ka armiq dhe armiqësi “natyrore” dhe të “përjetshme”. Insistimi me shembuj negativ sjell vetëm përçarje të reja, mirëmbanë zjarrin e konfliktit që baltosë dhe mundëson përsëri të flakëroj në të ardhmen.

Shansi ynë më i mirë është t’i bashkojmë forcat dhe të bashkëpunojmë sa më mirë të mundemi, të ndërpresim rrethin vicioz të jotolerancës reciproke dhe të akuzave të ndërsjella. Evropa Perëndimore ka pasur sukses në këtë ndërmarrje. Brezat e rinj të sotëm të gjermanëve dhe francezëve nuk po rriten me urrejtje dhe me plagë të thella historike, edhe pse shkalla e konflikteve, shkatërrimeve dhe vuajtjeve midis tyre ishte pakrahasimisht më e gjatë dhe më e madhe se gjithçka që ndodhi në Ballkan. Serbët dhe shqiptarët përgjatë historisë kanë qenë më së shpeshti të afërt, duke ndarë së bashku të mirën dhe të keqen. Kemi shumë shembuj të bashkëpunimit, miqësisë dhe pikëpamjeve pozitive që burojnë nga traditat shekullore të përbashkëta dhe jetës së përbashkët në Ballkan. Me këtë vetëdije dhe me gjuhë të tillë kemi shanset më të mëdha për t’i bërë shoqëritë tona më të mira dhe që njerëzit tanë të dëshirojnë të qëndrojnë për të jetuar dhe për ta ndërtuar të ardhmen e tyre.

 

Marrë nga lemondediplomatique.al, ndërsa është botuar në të përjavshmen “Vreme”